De periode rond Kerstmis betekent in Spanje de periode van de ‘belenes’, de kerststallen. De kerststal was eeuwenlang het symbool van de Spaanse Kerstmis, totdat de traditie van de kerstboom vanuit andere landen overwaaide. Maar dat wil niet zeggen dat de belén aan waarde heeft verloren in dit land. Integendeel, ze is populairder dan ooit.
Korte geschiedenis
De eerste afbeeldingen van de kerststal moeten gevonden worden in de catacomben uit de Romeinse tijd, meer specifiek in een fresco uit het begin van de tweede eeuw gevonden in wat bekend staat als Capella Greca (Griekse kapel), in de catacomben van Priscilla aan de Via Salaria in Rome. De scène toont de figuur van de Maagd Maria die het kindje Jezus in doeken gewikkeld tegen haar borst houdt. Voor hen verschijnen de drie Magiërs van het Oosten, die een korte tuniek dragen, zonder mantel, muts of kroon.
Het zou pas twee eeuwen later zijn, in het jaar 320, toen 25 december officieel werd aangenomen als de officiële geboortedatum van Christus, precies dezelfde dag waarop de Romeinen het Sol Invictus-feest vierden ter herdenking van de winterzonnewende.
Tussen de jaren 432 en 440 verplaatste paus Sixtus III enkele fragmenten van de ‘heilige wieg’ vanuit het Heilige Land naar Rome en plaatste ze in een kleine kapel die voor dit doel was opgezet in de kerk van Santa Maria ad Preasepe (Heilige Maria in de kribbe), ook wel bekend als «de Ronde». Daar begon de paus uitvoeringen te houden die de geboorte van Christus nabootsten. Deze kerk zou uiteindelijk bekend worden als de basiliek van Santa María la Mayor en zou een van de belangrijkste in de Eeuwige Stad worden. Maar het zou vanaf de achtste eeuw zijn dat de geboorte en opstanding van Jezus vertegenwoordigd begonnen te worden in traditionele scènes die zich afspeelden op de openbare pleinen van de stad. Deze populaire theatervoorstellingen (sterk bekritiseerd door paus Innocentius III, die ze als extreem vulgair beschouwde) bevatten beetje bij beetje steeds meer personages, van wie sommigen soms zelfs niet op hun plaats waren.
In 1233 arriveerde Franciscus van Assisi, samen met zijn broer Leo, in de stad Greccio, in de Italiaanse regio Lazio. Om te proberen de bevolking van de regio, die grotendeels analfabeet was, te evangeliseren, vroeg Franciscus aan paus Honorius III om dispensatie om de eerste kerststal te creëren in een grot vlakbij de plaatselijke kluis. Met de hulp van Giovanni Velita, een feodale heer, die hem van de kribbe, het stro en de dieren voorzag, riep de toekomstige heilige (hoewel sommige historici echter beweren dat degene die die avond werkelijk de mis leidde de heilige Antonius van Padua was) bijeen aan de inwoners van de stad bij het luiden van de kerkklok.
Vanwege de winterkou in de regio werd de figuur van het kindje Jezus vervangen door een pop, maar niet door de echte dieren. Volgens de legende kwam de pop tot leven toen de traditie de geboorte van Jezus vastlegde en begon te huilen. Andere legenden beweren echter dat de pop in plaats van te huilen glimlachte en haar armen naar de heilige uitstrekte.
Vanuit de theatrale representatie en met echte mensen was de creatie van de figuren met verschillende materialen al snel voorbij. In korte tijd begon de traditie populair te worden, en in Italiaanse steden werden tijdens de 14e en 15e eeuw kerken tijdens kerstvieringen versierd met kerststallen.
Blijkbaar is de eerste moderne vorm van kerststal te danken aan Sint Cajetan van Thiene, die in 1534 een kribbe ontwierp met beschilderde houten figuren die bedekt waren met antieke kleding en waarvan de hoofden waren gemaakt van terracotta, papier-maché of hout. Op dezelfde manier was het gebruikelijk dat er een draad in de figuren werd gestoken met als doel de ledematen te articuleren en zo de beweging te vergemakkelijken.
Tijdens de barok bereikte de traditie van de kerststal ook de statige huizen, hoewel al snel ook de meest nederige huizen de heren wilden imiteren. Wereldwijd zeer erkend zijn de Napolitaanse kerststallen uit de 18de eeuw, die de omgeving van Napels in die tijd weerspiegelden, het heilige en het profane vermengden, en populaire figuren uit de stad omvatten. In feite is de introductie ervan in Spanje te danken aan Karel III, die koning van Napels was geweest en een groot liefhebber van die traditie was.
De belén komt naar Spanje
De koning en zijn vrouw Maria Amalia van Saksen importeerden dit gebruik naar Spanje en introduceerden het in hun paleizen. Sterker nog, zij bouwden een speciale ruimte voor de realisatie van wat bekend staat als de ‘Prinsen kerststal’ (eerst in het Buen Retiro paleis en later in het Koninklijk Paleis), een typisch Napolitaanse kerststal waarin lokale gebruiken en kleding vertegenwoordigd waren. , en het gaf de opdracht aan de beroemde Valenciaanse beeldmakers José Esteve Bonet en José Ginés Marín en de Murciaanse Francisco Salzillo.
Halverwege de 19de eeuw verspreidde deze gewoonte zich beetje bij beetje naar alle Spaanse huizen. Het was toen dat kerststal figuren in massaproductie begonnen te komen. De in klei geproduceerde exemplaren vallen op, vaak ongebakken en beschilderd met felle kleuren, in de fabrieken van Murcia, Granada, Barcelona en Olot (Girona). Al deze figuren konden worden gekocht in winkels voor religieuze beelden of op de typische kerstmarkten die zich over heel Spanje begonnen te verspreiden.
De uitbeelding
Kerststallen kunnen bestaan uit vele en gevarieerde figuren. Afgezien van de belangrijkste, zoals de Maagd Maria, het kindje Jezus, Sint-Jozef en natuurlijk de ezel en de os, mag in een zichzelf respecterende kerststal de ster van Bethlehem niet ontbreken , die de wijze mannen leidde van Oriente naar het portaal, evenals de drie Wijzen: Melchior, Gaspar en Baltasar.
Deze karakters worden op verschillende manieren weergegeven in de kribbe: langzaam bewegend op hun reis naar Bethlehem of voor de kribbe in een houding van aanbidding voor het kindje Jezus. Soms reizen ze alleen en soms worden ze vergezeld door hun pages en entourage.
Spanje onderscheidt zich nog steeds door zijn grote kerststal traditie, waarvan de kwaliteit algemeen wordt erkend. Tot de meest populaire kerststallen in dit land behoren dus enkele, zoals de bijbelse kerststal van Jerez de los Caballeros in Badajoz (de grootste monumentale kerststal van Europa); de levende kerststal van Buitrago del Lozoya , in Madrid ; de Mudejar-kerststal van Sevilla , met emblematische gebouwen van de stad; de kerststal van Salzillo , die wordt tentoongesteld in het Salzillo Museum in Murcia ; de Belén de Ocaña, in Toledo , die wordt tentoongesteld in het klooster van Santo Domingo de Guzmán in deze stad en het verhaal vertelt van de verlossing vanaf de schepping van de mens tot de opstanding van Jezus; het Bethlehem met licht en geluid van de Co-kathedraal van Guadalaja, en de originele Belén de Rute , in Córdoba, die volledig is gemaakt van chocolade.
Maar overal kan men die stallen gaan bewonderen. Iedere gemeente heeft zijn grote of minder grote kerststal, vaak in openlucht en ook in iedere kerk staat er wel een opgesteld; in vele gemeentehuizen of openbare gebouwen blijft men niet achter en bovendien zijn er dorpen en steden waar men een rondleiding kan maken door particuliere huizen die hun eigen kerststal – vaak zelf gemaakt – aan bezoekers tonen.
Er zijn dan ook verenigingen van kerststalbouwers met een eigen gilde en leden werken soms een heel jaar aan hun nieuwe uitbeelding.
Recordhoudster woont in Alicante
Recordhoudster van kerststallen is ongetwijfeld Mariana Gómez, geboren in Carral in de provincia Alicante en nu inwoonster van de stad Alicante. In haar huis vinden we 800 kerststallen, die ze verzamelt sinds 1982. Zij is beslist de levende getuige van de passie van de Spanjaarden voor de belén. Ze komen ook uit diverse landen en er staat een stalletje uit Zimbabwe en meegebracht door een missiezuster. Maar er staan ook stalletjes uit Azerbeidzjan, Japan, Frankrijk, Italië en de Verenigde Staten met zelfs het Vrijheidsstandbeeld er in verwerkt. Haar laatste aanwinst heeft ze zelf gemaakt en daar is ze natuurlijk trots op.
